De gouden zwaardknop van Ezinge
Het Groninger museum is in het bezit van een bijzonder voorwerp. Het is een piramidevormige zwaardknop die pas sinds 1955 bekend is. Elf jaar lang is hij in bruikleen geweest bij het museum tot deze met steun van de BankGiroLoterij sinds 2016 definitief behoort tot de collectie. Het is nu een belangrijk kunstwerk van de Groninger collectie. De gouden zwaardknop hoort zonder enige twijfel in de top tien van Groninger bodemvondsten en is het belangrijkste voorwerp uit de Merovingische periode die bekend is.
De knop heeft de functie gehad om een zwaardschede aan de riem te bevestigen. De uitvoering van dit soort knoppen kan variëren. Uit Dongjum (Friesland) zijn twee zilveren knoppen met inlegwerk bekend, terwijl uit diverse andere Friese vindplaatsen verder nog eens vijf bronzen voorbeelden bekend zijn. In Katwijk zijn twee bronzen knoppen gevonden. Exemplaren met goud en inlegwerk zijn vooral in Engeland bekend, maar ook daar zeer zeldzaam. Ze worden in verband gebracht met Koninklijke kringen. Twee zijn gevonden in het beroemde en kostbare grafmonument Sutton Ho in Engeland. In de spectaculaire schat van Staffordshire in 2009 heeft men tien exemplaren te midden van 3500 voorwerpen gevonden, die samen ruim vijf kilo goud en een kleine 1500 gram zilver omvat. Het belang van de vondst van Ezinge voor de Nederlandse en internationale archeologie is door de vondst van Staffordshire alleen maar groter geworden. Voor Groningen is, helaas, de knop het belangrijkste sieraad uit de 7e eeuw.
De knop Ezinge is internationaal bekend geworden door de opgravingen van de Terpenvereniging onder leiding van Prof. dr. A.E. van Giffen in de jaren dertig van de vorige eeuw. Minder bekend is dat deze opgraving een onderbreking was van de commerciële exploitatie van de wierde. In de jaren twintig iss een groot deel aan de westkant afgegraven zonder archeologisch toezicht. Wel heeft Van Giffen daar enkele profielen laten tekenen. Van 1932 tot 1934 vinden de beroemde opgravingen plaats in het hart van de wierde, tegen het kerkhof aan. Daarna wordt de wierde nog verder afgegraven op commerciële basis. Daarbij komen ook bijzonderheden tevoorschijn. In 1939 wordt veertig meter ten noordoosten van de kerk de vergulde knop gevonden. De vinder verkoopt hem aan verzamelaar S.S. Mensonides uit Warffum.
Beschrijving van de gouden knop
De holle knop weegt 14,2 gram en heeft de vorm van een piramide met een grondvlak van 2,6 bij 2,6 cm met een hoogte van 1,8 cm. De knop bestaat uit een goudlaag op een koperen kern. Hierop is in goud een aantal cellen voor edelstenen aangebracht, waarna de omringende ruimte is opgevuld met een filigrein versiering. Op elke zijde is een gestileerde stierenkop te zien. De centrale cel van deze vier koppen is helaas leeg, maar zal een edelsteen hebben bevat. Een aantal cellen bevat nog het oorspronkelijke almandijn. Dit almandijn is destijds vanuit India of Sri Lanka naar Europa verhandeld. Het komt in de Merovingische tijd veel voor, maar is altijd verwerkt in kostbare voorwerpen. Zo komt het bijvoorbeeld ook voor in de beroemde fibula van Wijnaldum. De meeste cellen van de knop van Ezinge zijn echter leeg. Gelet op vergelijkbare vondsten dateert de knop uit de periode 590-640 AD.
Ondanks het ontbreken van een deel van de stenen is het een buitengewoon fraai en bovendien een extreem zeldzaam voorwerp. De knop is gebruikt om een zwaardschede aan een riem te bevestigen. De uitvoering van dit soort knoppen kan variëren. Uit de provincie Fryslân zijn zeven van dergelijke knoppen bekend, waaronder uit Dongjum twee zilveren knoppen met inlegwerk. In Katwijk zijn twee bronzen knoppen gevonden. In Groningen is het exemplaar van Ezinge tot nu toe de enige.
De betekenis van de knop destijds
In de zesde en zevende eeuw circuleren goud en gouden, of met goud versierde, voorwerpen vooral in de elitekringen van de samenleving. Nicolay heeft een uitvoerige inventarisatie van dergelijke voorwerpen langs de Nederlandse kust gemaakt. Hieruit blijkt dat met name in Westergo een concentratie van dergelijk goud aanwezig is. In Groningen is veel minder gevonden. Het meeste nog in west Groningen. In Ezinge kan naast de knop nog gewezen worden op twee gouden solidi, de een geslagen tijdens de regering van Valentinianus (364367 AD) en de ander tijdens de regering van keizer Arcadius (394-402 AD). Beiden zijn kort na de opgraving gevonden en door het Groninger Museum aangekocht van de heer J.A. Brongers uit Groningen, die vroeger de Boikemaheerd heeft bewoond en in Ezinge nog vele contacten heeft gehad. De munten zijn vermoedelijk na de wetenschappelijke opgraving gevonden in dezelfde hoek van de wierde als de gouden knop. De munten kunnen goed enige tijd, zelfs ruim een eeuw, gecirculeerd hebben in het noorden alvorens in Ezinge in de grond te verdwijnen. Vierde-eeuwse munten zijn bepaald niet onbekend in vroegmiddeleeuwse schatten in Noord Nederland, zoals bijvoorbeeld de schat van Midlum. De munten kunnen derhalve uit dezelfde kring komen als de knop. Het is zelfs denkbaar dat knop en munten, volgens overlevering niet in hetzelfde jaar gevonden, toch tot dezelfde vondst behoren. Maar zekerheid is hierover niet te krijgen. In de omgeving van Ezinge is meer goud uit de zevende eeuw bekend. Uit Wierum komt een niervormige hanger en uit Krassum zeven plaatjes van goud. Mogelijk vormen zij het beslag van een hoorn of iets anders. Slechts twee plaatjes zijn bewaard gebleven. De overige vijf zijn verwerkt tot een armband voor de dochter van een boer van de wierde. De opeenvolgende conservatoren archeologie van het Groninger Museum hebben tot nu toe tevergeefs gehoopt dat deze armband ooit nog eens zal opduiken. In Antum zijn enkele zevende eeuwse tremissen tevoorschijn gekomen.
De verspreiding van het goud in West-Groningen in de zevende eeuw wijst er op dat in Ezinge een belangrijke heerser heeft gezeten, mogelijk heeft hij het goud van nog gewichtiger collega’s in Oostergo of zelfs in Westergo gekregen. Helaas kunnen we aan deze figuren geen naam verbinden. Zwaardknoppen met goud en inlegwerk zijn vooral in Engeland bekend, maar ook daar zeldzaam. Ze worden in verband gebracht met koninklijke kringen. Twee zijn gevonden in het beroemde en kostbare grafmonument van Sutton Hoo. In de spectaculaire schat van Staffordshire (2009) zitten tien exemplaren te midden van 3500 voorwerpen, die samen ruim vijf kilo goud en een kleine 1500 gram zilver vertegenwoordigen. Het belang van de vondst van Ezinge voor de Nederlandse en internationale archeologie is door de vondst van Staffordshire alleen maar groter geworden.
De betekenis van de knop in onze tijd
De knop komt in 1955 als bruikleen in het Groninger Museum en krijgt drie jaar later bekendheid door een publicatie in de Groningse Volksalmanak 1958. Een jaar later is het stuk in Leeuwarden en Den Haag te zien op de spraakmakende tentoonstelling Van Friezen, Franken en Saksen. De zwaardknop is door diverse publicaties van internationaal bekende geleerden zoals Mitford, Vierck en Nicolay internationaal bekend en is meerdere malen onderdeel geweest van een internationaal reizende tentoonstelling, waaronder Friezen, Saksen, Denen (1996) en Koningen van de Noordzee (2002). De knop is te zien geweest in het Groninger Museum bij Het verdronken land is vruchtbaar (2013), in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden bij Gouden Middeleeuwen (2014) en in het Fries Museum bij Superterpen (2005-2009) en Goud, gevonden schatten uit de middeleeuwen (2015-2016). Kortom de knop is bepaald geen onbekende onder de liefhebbers van Merovingisch goud. Het stuk is zonder meer een van de topstukken uit de provincie Groningen. Met dank aan de BankGiroLoterij is het Groninger Museum in staat geweest het stuk te verwerven. Na de expositie Goudin in het het Fries Museum is het weer teruggekeerd in Groningen. In het Groninger Museum heeft de knop een plaats gekregen in de tijdlijn van de presentatie 'De Collectie' en is daar permanent te zien voor de bezoekers.
Bronnen:
|
||||||||||
